در اینکه شفافیت مفید است و فساد را کاهش و بهره‌وری را افزایش و فضای کسب و کار را بهتر و زمینه سرمایه‌گذاری را مطلوب‌تر می‌کند، تردیدی نیست. اما شفافیت بودجه‌ای، به دلیل اینکه مهمترین سند مالی کشور به شمار می‌رود ، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. مهمترین دلیل شفاف‌سازی بودجه، مفاهیم مرتبط با اقتصاد سیاسی است.
اقتصاد سیاسی و شفافیت بودجه
در اینکه شفافیت مفید است و فساد را کاهش و بهره‌وری را افزایش و فضای کسب و کار را بهتر و زمینه سرمایه‌گذاری را مطلوب‌تر می‌کند، تردیدی نیست. اما شفافیت بودجه‌ای، به دلیل اینکه مهمترین سند مالی کشور به شمار می‌رود ، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. مهمترین دلیل شفاف‌سازی بودجه، مفاهیم مرتبط با اقتصاد سیاسی است. این یعنی چه؟
اجازه دهید این مفهوم را در قالب چند مثال شرح دهیم.
مثال معروف اقتصاد سیاسی بودجه‌ریزی، پول‌های بشکه گوشت خوک در آمریکاست. تعجب نکنید. به بودجه‌های غیرضروری که دولت در بودجه قرار می‌دهد تا بتواند رضایت سیاسی منطقه یا مناطقی خاص یا موسسات و اشخاص خاص را بدست آورد، یا در هنگام تصویب بودجه در مجلس نمایندگان کنگره ایالات متحده، صرفا با هدف جذب رای تصویب می‌شود، پول بشکه گوشت خوک گفته می‌شود. حالا چرا بشکه گوشت خوک؟ ریشه لغوی این ماجرا به دوره‌ای از تاریخ آمریکا برمی‌گردد که در آن بشکه‌ای از گوشت خوک به عنوان جایزه تعیین می‌شده و بردگان برای بدست آوردن آن باهم رقابت می‌کردند.
نمونه‌ای دیگر از مثال‌های اقتصادی سیاسی بودجه‌ریزی، فرآیند دم هم را دیدن است! به این صورت که مثلا در کنگره آمریکا، گروهی از نمایندگان با هم هماهنگ می‌کنند که هرکدام به پیشنهاد بودجه‌ای نماینده منطقه دیگر، هر چند آن پیشنهاد چندان برای آن منطقه ضروری نباشد، رای مثبت بدهند و در مقابل رای مثبت آنها را نیز دریافت کنند. هم راجع به پول‌های خوکی و هم راجع به پول‌های دم همی، سالیانه گزارش‌های مختلفی توسط موسسات ناظر حکومتی و غیرحکومتی در آمریکا منتشر می‌شود. نمونه‌ای از آنها کتاب خوک کنگره است که توسط موسسه مردم نهاد شهروندان در مقابل اتلاف منابع دولتی منتشر می‌شود و تلاش می‌کند با استفاده از داده‌های بودجه‌ای در اختیار (مصوب و عملکرد و دلایل تصویب آنها و…) فهرست بودجه‌های غیرضروری را منتشر کند.
جنبه دیگر اقتصاد سیاسی که شفافیت فرآیند بودجه‌ریزی از تهیه تا تصویب و نظارت را ضروری می‌سازد، عملکرد لابی‌هاست. گروه‌های ذینفع معمولا ماه‌ها پیش از تدوین بودجه تا فرآیند بررسی آن در پارلمان، تلاش می‌کنند در فرآیند بودجه‌ریزی وارد شده و با قانع کردن مسئولین تدوین یا تصویب بودجه، فرآیند بودجه‌ریزی را به نفع خود تغییر دهند، ردیفی به خود اختصاص دهند یا اعتبار خود را افزایش دهند. در چنین فضای رقابتی غیرشفافی، را‌هروهای پارلمان‌های کشورهای دنیا به هنگام بررسی بودجه شاهد حضور پررنگ و رقابت لابیست‌های دولتی(دستگاه‌ها) و غیردولتی(موسسات بهره‌مند از بودجه) می‌شود. ممکن است در ضرورت اختصاص ردیف یا افزایش اعتبار یک موسسه بهره‌مند از کمک دولت تردیدی نباشد، اما عدم شفافیت فرآیند تصمیم‌گیری در جریان تهیه و تصویب بودجه ممکن است عوارض فراوانی داشته باشد. از جمله اینکه در اثر رقابت سنگین لابیست‌ها، بودجه همین دو موسسه فرضی حذف یا کاهش یابد و یا اینکه دولت برای پاسخ دادن به بخشی از درخواست‌های منطقه‌ای ذینفعان، به تهیه جداول عملا توخالی بدون ذکر اعتبار اقدام کند. معمولا در چنین وضعیت‌هایی، برخی از ذینفعان با وجود علم به توخالی بودن عملی این گونه جداول، صرفا به خاطر تبلیغات منطقه‌ای، تن به این وضعیت می‌دهند.
در هر صورت، دوای درد مسائلی مانند آنچه گفته شد، از پول‌های خوکی تا دم همی گرفته تا بودجه‌های گنجانده شده در نتیجه عملکرد گروه‌های ذینفع، شفافیت است. شفافیت بودجه‌ای از مرحله تدوین بودجه آغاز و تا مرحله ارائه بودجه برای تصویب در پارلمان تا انتشار گزارش‌های اجرای بودجه و سپس انتشار گزارش‌های نظارتی ادامه دارد هرکدام از این مراحل می‌توانند ضعف در شفافیت بودجه به شمار آیند.
در دسترس و قابل استفاده بودن داده‌های بودجه‌ای برای ملاحظه عموم تا مشارکت عمومی در تدوین و نظارت بر اجرای بودجه، از معیارهای دیگر شفافیت بودجه به شمار می‌رود. برای مثال، در ساده‌ترین شکل فرض کنید داده‌های بودجه‌ای در دسترس مردم نباشد، یا باشد، اما به جای فایل صفحه گسترده، نهاد تنظیم کننده بودجه آن را به شکل تصویر یا فرمت‌‌های دیگر منتشر کند و نهادهای ناظر یا موسسات دانشگاهی یا رسانه ها و پژوهشگران مستقل را به زحمت بیاندازد.
وضعیت جهانی شفافیت بودجه
دو تلاش عمده جهانی با نام‌های “دولت باز[۱]” و “مخارج عمومی و مسئولیت‌پذیری مالی[۲]” نیز تاکنون در حوزه شفاف‌سازی بودجه‌ای کشورها صورت گرفته است. شاخص جهانی شفافیت بودجه‌ای، توسط موسسه‌ای به نام مشارکت بین‌المللی بودجه‌ای ([۳]IBP) منتشر می‌شود و سه حوزه شفافیت، مشارکت و نظارت را ارزیابی می‌کند. ناگفته نماند که انتشار گزارش به شکل قابل فهم برای مردم یا شهروندان یکی از معیارهای ارزیابی شفافیت بودجه‌ای کشورهاست.
نقشه جهانی شفافیت بودجه (۱ غیرشفاف‌ترین و ۱۰۰ شفاف‌ترین) در سال گذشته در شکل زیر نشان داده شده است.
شکل ۱: نقشه جهانی شفافیت بودجه‌ای
در گزارش شاخص جهانی داده‌باز در سال ۲۰۱۶ پراکندگی باز بودن داده‌ی بودجه مشخص شده است:
بودجه ملی دولت در سطح کلان، هزینه برنامه‌ریزی‌شده دولت برای سال آینده و نه هزینه واقعی است. داده‌های بودجه باز به مردم نشان می‌دهد که پول کجا صرف شده، نحوه توسعه بودجه عمومی در طول زمان چگونه بوده و چرا بودجه برخی فعالیت‌ها تأمین نشده است.رتبه ایران در این رده‌بندی ۷۶ می‌باشد.
شکل ۲: نقشه بازبودن داده‌های کشورهای جهان
شکل ۳: نقشه شفافیت هزینه‌های دولت در سراسر دنیا
