در مطلب پیشین، گفتیم که نظارت یک امر اسلامی و مطابق با سیره معصومین می‌باشد. همچنین بیان شد که نظارت در احادیث، دارای پشتوانه اجرایی می‌باشد. اما اهداف و آثار نظارت چیست؟
نظارت، یکی از ارکان حکومت امیرالمومنین محسوب می‌شود. ایشان بر کارگزاران خود جاسوس می‌نهادند تا این جاسوسان، ایشان را از عملکرد کارگزاران مطلع کنند. همچنین ایشان به کارگزاران خود توصیه می‌کرد تا بر زیردستان خود جاسوس بگمارند. ایشان در نامه خود به مالک اشتر می‌فرمایند:
وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ…[1]
با فرستادن جاسوسان و نیروهای مخفی راستگو و باوفا، کارهای کارمندان و کارگزارانت را زیر نظر بگیر.
اما سوالی که به وجود می‌آید این است که هدف نظارت چیست؟ در ادامه قسمتی از نامه به مالک اشتر که ذکر شد، امیرالمومنین می‌فرماید:
وَ ابْعَثِ الْعُیُونَ مِنْ أَهْلِ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ عَلَیْهِمْ فَإِنَّ تَعَاهُدَکَ فِی السِّرِّ لِأُمُورِهِمْ حَدْوَةٌ لَهُمْ عَلَى اسْتِعْمَالِ الْأَمَانَةِ وَ الرِّفْقِ بِالرَّعِیَّةِ وَ تَحَفَّظْ مِنَ الْأَعْوَانِ…[2]
جاسوسانی راستگو و وفاپیشه بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو از کار آنان سبب امانتداری و مهربانی آن‌ها با مردم خواهد بود.
با توجه به این سخن گرانبها، از جمله فواید مهم نظارت بر مسئولان، امانتداری ایشان و مهربانی آن‌ها با مردم می‌باشد. امانتداری برای مسئولین، امری بسیار حیاتی محسوب می‌شود؛ چراکه اگر مسئولی در مسئولیت خود خیانت کند، در نظام اسلامی اختلال ایجاد می‌شود و اگر خیانت در جامعه اسلامی گسترش یابد، خطر جدی برای حیات جامعه اسلامی محسوب می‌شود؛ به همین دلیل است که در مطلب پیشین بیان شد که امیرالمومنین به مالک اشتر توصیه می‌کند تا خیانت‌کاران را رسوا نماید.
با توجه به این سخنان، یکی از مهمترین فواید نظارت، جلوگیری از لغزش مسئولان می‌باشد. از طرفی، نظارت نیز پاسخگویی مسئولین در برابر عملکردشان را به همراه دارد. در همین راستا، مقام معظم رهبری به عنوان یک اسلام شناس می‌فرمایند:
گفتم مسؤولان بلند پایه ی کشور، قوای سه گانه، از خود رهبری تا آحاد مأموران و مدیران، همه باید پاسخگو باشند؛ پاسخگوی کار خود، پاسخگوی تصمیم خود، پاسخگوی سخنی که بر زبان آورده اند و تصمیمی که گرفته اند؛ این معنای پاسخگویی است؛ این یک حقیقت اسلامی است و همه باید به آن پایبند باشیم. هر انسان وقتی می خواهد حرفی بزند، اگر بداند در مقابل این حرف باید پاسخگو باشد، یک طور حرف خواهد زد؛ اما اگر بداند مطلق العنان است و پاسخگو نیست، طور دیگری حرف خواهد زد. انسان وقتی می خواهد تصمیم بگیرد و عمل کند، اگر بداند در مقابل اقدام خود پاسخگو خواهد بود، یک طور عمل می کند؛ اما اگر احساس کند نه، مطلق العنان است و از او سؤال نمی شود و او را به بازخواست نمی کشند، طور دیگری عمل می کند.[3]
با توجه به این بیانات، پاسخگویی یک حقیقت اسلامی محسوب می‌شود. از طرفی، پاسخگویی باعث می‌شود تا مسئولان چه در رفتار و چه در گفتار، دچار لغزش نشوند.
اما آیا تنها فایده نظارت، جلوگیری از لغزش مسئولان است؟ به نظر می‌رسد که جواب این سوال، «خیر» باشد. امام علی (علیه السلام) می‌فرمایند:
ثُمَّ لا تَدَع أن یَکونَ لَکَ عَلَیهِم عُیونٌ مِن أهلِ الأَمانَهِ وَالقَولِ بِالحَقِّ عِندَ النّاسِ ، فَیَثبِتونَ بَلاءَ کُلِّ ذی بَلاءٍ مِنهُم لِیَثِقَ اُولئِکَ بِعِلمِکَ بِبَلائِهِم» . ثُمَّ اعرِف لِکُلِّ امرِئٍ مِنهُم ما أبلی ، ولا تَضُمَّنَّ بَلاءَ امرِئٍ إلی غَیرِهِ ، ولا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دونَ غایَهِ بَلائِهِ ، «وکافِ کُلّاً مِنهُم بِما کانَ مِنهُ ، وَاخصُصهُ مِنکَ بِهَزِّهِ»[4]
سپس بر آنان جاسوسانی معروف به امانت و حقگویی بگمار تا حسن خدمت هرکدام از آنان را ثبت نمایند و آنان(جاسوسان) به اطلاع تو بر حسن خدمتشان(کارگزاران) مطمئن گردند. سپس باید زحمت هرکدام از آن‌ها را به دقت بدانی و در پاداش او به اندازه زحمتی که کشیده، کوتاهی مکنی، به هرکدام از آنان به فراخور خدمتش پاداش دهی و در حدود فعالیتش تقدیر کنی.
با توجه به این جملات پربها، فایده دیگر نظارت، شناختن مسئولین خادم و زحمتکش و تقدیر از آنان می‌باشد. این امر خود باعث می‌شود تا مسئولان به انجام دادن هرچه بهتر مسئولیت‌هایشان تشویق شوند.
بنابراین، از جمله فواید نظارت، بازداشتن مسئولان از خیانت و تشویق آن‌ها به انجام دادن درست مسئولیتشان می‌باشد. اما آیا نظارت صرفا باید توسط اشخاص مسئول انجام گیرد یا مردم نیز در نظارت بر مسئولین می‌توانند نقشی داشته باشند؟ برای یافتن پاسخ این سوال، با ما همراه باشید.
ادامه دارد…
